Nga Luan Rama
Një dorëshkrim i vjetër i shkrimtarit francez Alexandre Dumas (Aleksandër Dyma) ka bërë të flitet sërish për Shqipërinë dhe shqiptarët.
Bëhet fjalë për romanin e tij “Ali Pasha”, i cili është botuar dikur në gazetën e tij “L’Indipendente”, gjatë nëntor-dhjetorit të vitit 1862, në kohën kur ai ishte vendosur në Napoli, gjatë revolucionit të “këmishave të kuqe” të Giuseppe Garibaldit.
Dyma ishte një nga miqtë e afërt të Garibaldit dhe është e vërtetë që ai e ndihmoi atë jo vetëm më armë, por dhe përmes penës së tij të fuqishme, duke i bërë jehonë përpjekjeve të heroit italian për bashkimin e Italisë. Madje, Garibaldi e kishte ndihmuar të vendosej në një vilë të madhe të qytetit bashkë me gazetën e tij revolucionare.
Në të njëjtën kohë, ngjarjet në brigjet e Jonit dhe të Adriatikut do të tërhiqnin vëmendjen e shkrimtarit të madh: ngjarjet shqiptare! Ai filloi të interesohej jo vetëm për fatin tragjik të Ali Pashës, por dhe për historinë heroike të suljotëve, shqiptarëve të jugut, apo fatit të vetë Shqipërisë për të cilën ai ishte gati të vihej në luftë.
Ky dorëshkrim i shkurtër apo “libretto”, që është botuar nga shtëpia botuese franceze “Phebus”, në sajë të punës së studiuesit Claude Schopp, trajton jo vetëm historinë e Ali Pashës, e cila duket që është ndikuar nga libri i konsullit francez në Janinë, François Poucqueville dhe libri i Félicien Malefille “Ali Pasha” (që siç thotë kritiku francez, Dyma e njihte mjaft mirë), por edhe sjell një sërë dokumentesh, korrespondenca e letra që lidhen me Shqipërinë.
Sigurisht, kjo është një vepër e pambaruar, pasi Dyma në fakt punonte mbi dorëshkrimin e parë për të shkruar romane të nivelit të “Konti i Monte Kristos”. Por, siç duket, në projektet dhe librat e shumtë të tij, ky dorëshkrim më së fundi nuk u prek më.
Sidoqoftë, shkrimi i tij rreth figurës së Ali Pashës duket se i ka tejkaluar disi caqet e së vërtetës historike, duke e cilësuar Ali Pashën një tiran i ngjashëm si Tibere, Kaligulë apo Neron i Epirit, edhe pse nga ana tjetër e sheh si një figurë çlirimtare kur shkruan se pa e kuptuar, Ali Pasha i shërbeu zgjimit dhe çlirimit të Greqisë.
Duke bërë një përshkrim të historisë shqiptare dhe të historisë familjare të Ali Pashës, historive të Hormovës dhe Gardhiqit, Pargët dhe veçanërisht të suljotëve, si dhe fundit tragjik të Ali Pashës, Dyma flet me një simpati të veçantë për shqiptarët si popull.
“Hakmarrja dhe dashuria janë pasionet thelbësore të shqiptarëve”, shkruan ndër të tjera ai. “Për ligj ata kanë ligjin e shpagimit”.
“Gratë janë të bukura e pjellore, por pas martesës ato bëhen pothuajse skllave dhe vihen në punë të rënda, pasi gjithë prodhimet e tokës janë frut i punës së tyre. Si dhe zviceranët, shqiptarët janë njerëz të gëzuar dhe ashtu si ata, janë besnikë gjer në vdekje”.
“Në kohën e Henri IV, Franca mori në ushtrinë e saj shqiptarët, ashtu si Charles III mbreti i Napolit, kishte një regjiment mbretëror të Maqedonisë të përbërë nga shqiptarët e ikur në Kalabri pas vdekjes së Skënderbeut…”.
