(Me rastin e 110-vjetorit të lindjes të prof. Selman Rizës 21.12. 1909 –2019)
Nga profesor Emil Lafe
Verën e kaluar lexova romanin “Kukulla. Portreti i Nënës” të Ismail Kadaresë. Meqë i përkas si moshë brezit të shkrimtarit dhe jam rritur në një rreth familjar të asaj ane (por nga krahu i djathtë i luginës së Drinos), i ndjeva shumë të afërta mjediset, psikologjinë e kohës dhe karakteret që shpalosen te ky roman i mjeshtrit tonë të letrave, dhe që na bën të përjetojmë e të rijetojmë ngjarje e kohë të kaluara. Që në faqet e para ndesha me një rrëfim të shkrimtarit për një “xanxë” që e kishte kapur në vitet e hershme të rinisë, kur ishte ende nxënës në qytetin e gurtë. Kishte dëgjuar atëherë shprehjen “Më duket sikur më ha shtëpia”. “Shumë shpejt e mora vesh, – shkruan ai, – që kjo ishte shprehja më e zakonshme për të thënë se mërziteshe në shtëpi. Mirëpo kjo nuk më pengonte që, sipas një xanxe që më kishte kapur njëfarë kohe për të zhbiruar kuptimin e fjalëve, ta mundoja veten me përfytyrimin se sa e tmerrshme ishte kur shtëpisë ku banoje, mund t’i shkrepej një ditë të të hante.”
Fjala xanxë, sipas përshtypjes sime, dëgjohet rrallë, është pak e njohur, sidomos te brezat e rinj. Si për shumicën e fjalëve të tilla kuptimi i saj jeton disi i mjegullt e i papërcaktuar qartë tek ata që vetëm sa ua i ka zënë veshi ndonjëherë, por nuk e përdorin vetë. Xanxa, siç e shpjegojnë edhe fjalorët, është përgjithësisht një huq, një cen a një ves. Aq e theksuar ka qenë prirja dhe zelli i shkrimtarit të ardhshëm për të zhbiruar kuptimet e fjalëve që në atë moshë të re, saqë e ka quajtur xanxë. Një xanxë e tillë është dukuri e përgjithshme te shkrimtarët e vërtetë. Prandaj quhen edhe mjeshtër të fjalës. Te një artikull plot mendime të vyera nga prof. Mahir Domi rreth gjuhës së letërsisë sonë artistike kam mësuar këtë vlerësim të novelistit dhe romancierit të mirënjohur francez Guy de Maupasant (1850–1893) për punën e shkrimtarit me fjalën: “Cilado të jetë ajo që kërkojmë të themi, s’ka veçse një emër për ta emërtuar, një folje për t’i dhënë jetë dhe një mbiemër për ta cilësuar. Duhet, pra, të kërkojmë derisa t’i kemi gjetur këta emra, këto folje e këta mbiemra dhe të mos kënaqemi me të përafërtën.”
Si për një shoqërim mendimesh (siç thonë psikologët), nga përmendja e xanxës për zhbirimin e kuptimeve të fjalëve, m’u kujtua një ndodhi imja me prof. Selman Rizën. Ishte vera e vitit 1960. Atë vit shkollor (1959–1960, viti i parë i punës sime në Fakultetin e Filologjisë) kisha pasur kryesisht detyra mësimore me studentë të huaj: bullgarë, rusë, kinezë dhe një çek (disa prej tyre përparuan në fushën universitare e të studimeve albanologjike dhe fituan grada e tituj të lartë shkencorë). Prof. Mahir Domi, përgjegjësi i katedrës dhe njëkohësisht i sektorit shkencor të gramatikës e të dialektologjisë, atëherë i ishte vënë me zell projektit të ndërtuar prej tij për të hartuar punime përshkruese për të gjitha të folmet shqipe në vendin tonë. E prita me kënaqësi detyrën për të hartuar edhe unë një punim përshkrues për një të folme. Nga tri propozimet që më bëri, zgjodha krahinën e Nikaj-Mërturit në rrethin e Tropojës. Në lëndën e dialektologjisë (me prof. Spiro Floqin) kishim mësuar që dialektologu është mirë të marrë për të përshkruar të folme që të jenë gjeografikisht dhe gjuhësisht larg nga e folmja e vet amtare. Veç kësaj romantika e moshës (isha 22 vjeç) më shtynte drejt ekzotikes, drejt së panjohurës. Nuk kisha ndonjë ide për krahinën ku do të shkoja. Kisha parë dikur një dokumentar të Kinostudios sonë kur përfundoi ndërtimi i rrugës Shënmëri–Kolgecaj (nga fillimi i viteve ’50) dhe për herë të parë arriti autokinemaja në atë fshat të largët, që më pas u bë qytet, qendër e rrethit të Tropojës, dhe mori emrin e heroit legjendar Bajram Curri. Pamjet e natyrës dhe të malësorëve që kishin rrethuar autokinemanë, i kisha të gjalla. Në atë kohë për të shkuar nga Tirana në Bajram Curri duheshin dy ditë rrugë: një ditë Tiranë–Shkodër dhe të nesërmen Shkodër – Bajram Curri, duke kaluar nëpër Pukë, Fushë-Arës e Shënmëri – rreth 12 orë rrugë.
Gjatë dy javëve që qëndrova nëpër fshatrat e Nikaj-Mërturit, mësova se ajo krahinë dhe gjithë rrethi i Tropojës quheshin ndryshe edhe Malësia e Gjakovës. Një malësor nga Gjonpepaj, që kishte pasë qenë ushtar në Jemen, mbante mend adresën për të dërguar letra në shtëpi: Rumelia, Gjakova Malsia, Gjonpepaj. Kufiri i 1913-s i kishte shkëputur kësaj malësie qytetin e vet, Gjakovën, dhe e kishte lënë krejt të veçuar nga çdo qendër urbane e tregtare. Malësorëve të Nikaj-Mërturit u duhej atëherë të udhëtonin tri ditë për të shkuar në Shkodër e tri ditë për t’u kthyer me nga një barrë kripë në shpinë për gjënë e gjallë (tri ditë shku e tri ditë ardhë!).
Nikaj-Mërturi është krahina më perëndimore e rrethit të Tropojës dhe e vetmja krahinë katolike në atë rreth. Njihet edhe si një nga vatrat burimore të Ciklit të Kreshnikëve. Në ato vite ende kishte malësorë që dinin të këndonin me lahutë qindra vargje nga këngët e trimave të këtij cikli. Nga ana gjuhësore të gjitha të folmet e rrethit të Tropojës, duke përfshirë edhe Nikaj-Mërturin, i përkasin gegërishtes verilindore, d.m.th. të folmeve të Rrafshit të Dukagjinit e të Kosovës. Kur u ktheva në Tiranë, kisha në sy e në veshë peizazhet alpine dhe ligjërimin e burrave e të grave të asaj krahine, prej të cilëve kisha mbushur fletoret me lëndë gjuhësore.
Një ditë u ndesha rastësisht në korridor me prof. Selman Rizën, që kishte dalë për të shpirë pak gjymtyrët pas disa orësh punë të ngulët (siç e kishte zakon) mbi tryezën e shkrimit. Emri i tij përmendej me shumë nderim në Institut nga ata që e kishin njohur prej kohësh. Rezultatet e tij të shkëlqyera në Liceun Francez të Korçës dhe më pas gjatë studimeve universitare në Francë, vitet e punës si profesor në liceun ku pati qenë nxënës, zotërimi i shkëlqyer i frëngjishtes dhe përpikëria e jashtëzakonshme e tij qarkullonin atëherë si legjendë.
Prof. S. Riza ishte i afrueshëm dhe gjithashtu i interesuar që ne të rinjtë të kishim një orientim të drejtë për t’u bërë studiues të mirë në fushën tonë. Na vinte ndonjëherë edhe në provë, sipas zakonit të atyre brezave. Një ditë më dërgoi në Bibliotekën Kombëtare për të kopjuar nga vepra “Bibliographie Albanaise” e albanologut francez Émile Legrand faqen ku përshkruhet vepra e Pjetër Bogdanit “Çeta e Profetënvet”. E dija se te kush do të paraqitesha dhe i hapa sytë katër që të mos bëja asnjë gabim duke kopjuar në një gjuhë të panjohur për mua (atëherë të vetmet gjuhë të huaja që kisha mësuar në shkollë ishin rusishtja dhe latinishtja). Kur u ktheva, më mbajti derisa ta lexonte krejt atë që kisha shkruar dhe me një nënqeshje të përzemërt më tha se e kisha kopjuar shumë mirë dhe nuk kisha gabuar te asnjë theks (nga tri lloje theksash që ka frëngjishtja)!
Prof. S. Riza qe rikthyer pranë familjes në Tiranë nga Jugosllavia më 1955 dhe ishte emëruar në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, i themeluar po atë vit në kuadrin e Institutit të Shkencave (i cili u shkri me Universitetin e Tiranës më 1957). Që në shkrimet e tij të para në “Buletinin për shkencat shoqërore” zbatoi një formë gjuhësore pak a shumë sipas “Shkronjëtores” (gramatikës) së Sami Frashërit. Kishte nderim të veçantë për erudicionin, racionalitetin dhe konsekuencën e atij dijetari të shquar të Rilindjes Kombëtare. Duke e ditur se prof. S. Riza ishte prej Gjakove dhe duke krahasuar të folmet e asaj ane me ligjërimin e tij të folur dhe të shkruar, guxova e i thashë: “Ju profesor e keni thyer gjuhën shumë!” Mbeta i shtangur kur ai filloi të më kundërshtonte rreptë duke i shoqëruar fjalët me gjeste energjike, me duar, me kokë e me këmbë (atëherë sapo kishte kaluar të 50-at), dhe nga hutimi nuk i mbajta mend mirë fjalët që përdori për të shprehur çfarë kishte bërë ai me ligjërimin e tij, d.m.th. për të kaluar nga ligjërimi amtar (gjakovarishtja qytetare) te ajo trajtë letrare e shqipes që e përdorte me konsekuencë në të folur e në të shkruar. Kisha dëgjuar deri atëherë të thuhej për dikë se “e ka thyer gjuhën” ose “nuk e ka thyer fare gjuhën”, po nuk isha thelluar te kjo shprehje. Kuptimi kryesor i fjalës “thyej”, kur p.sh. një shkop e bëjmë dy a më shumë copa, më çonte te ideja e një shndërrimi të fortë e të rreptë.
Pas asaj ndodhie me profesorin fillova të shkoj nëpër mend shprehje të ndryshme me foljen “thyej”, p.sh. “u thye të ftohtët, u thye dita, thyej urinë”. Kisha dëgjuar të thuhej në shtëpi kur lyenim “thyeje pak në bizele, në pjepër, në limon, në krem etj.” Kjo shprehje ka kuptimin që ngjyra bazë që ke zgjedhur, të marrë një nuancë të lehtë në ngjyrën e bizeles, të pjeprit, të limonit ose të ngjyrës krem. Edhe kur themi p.sh. “e kam thyer urinë” (se hëngra një biskotë ose piva një kafe), folja “thyej” ka kuptimin “e kam zbutur a e kam larguar paksa urinë”, se një biskotë a një kafe nuk zëvendësojnë ushqimin e drekës a të darkës. Pra, edhe të thyesh gjuhën do të thotë p.sh. që, kur je gjirokastrit të mos flasësh më krejt si në Gjirokastër, kur je Shkodran, të mos flasësh më krejt si në Shkodër, kur je korçar, të mos flasësh më krejt si në Korçë, kur je pejan të mos flasësh më krejt si në Pejë, por t’i jesh përshtatur deri diku mjedisit të ri gjuhësor ku ke rënë. Dhe kjo përshtatje mbetet aq e lehtë, sa prapa saj dallohet e folmja e vjetër amtare. Pra, “thyerja e gjuhës” është, si të thuash, vetëm një shkallë e parë e kalimit në një formë gjuhësore të ndryshme. Edhe po të themi (siç i thashë unë profesorit) “e ke thyer shumë gjuhën”, thyerja mbetet brenda caqeve të thyerjes! Ai shndërrim që kishte bërë Selman Riza me ligjërimin e tij, nuk mund të quhej “thyerje e gjuhës”. Isha shprehur gabim! Prandaj profesori më kundërshtoi në atë mënyrë, me vendosmëri. Dhe më dha një mësim të rëndësishëm, që e gjeta më vonë të formuluar aq bukur, siç e përmenda, nga Guy de Maupasant: “Cilado të jetë ajo që kërkojmë të themi, s’ka veçse një emër për ta emërtuar, një folje për t’i dhënë jetë dhe një mbiemër për ta cilësuar. Duhet, pra, të kërkojmë derisa t’i kemi gjetur këta emra, këto folje e këta mbiemra dhe të mos kënaqemi me të përafërtën.”
