Nga Adrian Civici
Thellimi i krizës ekonomiko-financiare si efekt i koronavirusit, po i vendos Shtetet dhe qeveritë e ndryshme përballë detyrimit të disbursimit të miliarda eurove apo dollarëve për përballimin e efekteve shkatëruese të saj dhe ndërtimin e paketave speciale mbështetëse për bizneset dhe qytetarët. Përballimi kësaj sfide të jashtëzakonshme duket se po përcaktohet nga “rivaliteti” ndërmjet dy elementeve kryesore të saj : 1.nevojat mbështetëse me karakter social (garantimi i konsumit, financim shtetëror për pagat, ndihmave sociale, etj.,të qytetarëve), nevojat kundrejt biznesit për të ruajtur aftësinë prodhuese dhe mos shkuar drejt falimentimit (fonde shtetërore garancie, kredi të buta e preferenciale, shtyrje apo ristrukturime detyrimesh, përjashtime apo shtyrje në kohë të disa taksave, etj.); dhe, 2.mundësive reale të cdo qeverie për të disponuar dhe disbursuar paratë e nevojshme për këto paketa ekonomike.
Shumë nga drejtuesit e qeverive, shteteve, bankave qëndrore apo institucioneve ndërkombëtare, nën presionin e jashtëzakonshëm për rritjen e borxhit publik dhe deficitit buxhetor po vazhdojnë të këmbëngulin në instrumentin e “monetarizimit të borxheve”. Shprehja dhe qëndrimi më dominues në këto momente është “do bëjmë gjithshka, sado që kjo gjë të kushtojë”. Kryeministri italian Conte, Presidenti francez Macron, Presidenti i SHBA Trump, Kryeministri britanik Jonson, etj., nuk rreshtin së deklaruari se “Shteti do ndihmojë spitalet, bizneset, punë marrësit … gjatë gjithë krizës së koronavirusit, me cdo kosto e cmim që do jetë e nevojshme”. Natyrisht, që kjo nuk është thjesht “një mënyrë elegante dhe garantuese të shprehuri”, pasi mbrapa saj qëndron “gjithë arsenali i masave të jashtëzakonshme ekonomike, financiare dhe monetare që po përdoren në këtë situatë krize”.
Gjatë krizës globale financiare të viteve 2008-2012, BE-ja kaloi momente shumë të vështira. Greqia ishte në prag falimentimi total dhe rrezikonte seriozisht të braktiste eurozonën,Spanja, Portugalia dhe Italia ishin të detyruara të merrnin hua të mëdha me përqindje interesi të larta në tregjet financiare. Mario Draghi, në atë kohë President i BQE garantonte se “Banka Qëndrore Europiane është gati të bëjë gjithshka që është ë nevojshme për shpëtimin e euros, përfshirë këtu dhe blerjen masive të borxhit të vëndeve në vështirësi”. Kjo “formulë” funksionoi në mënyrë të suksesshme. Përqindjet e interesit të borxhit për vendet në vështirësi u ulën, cka dëshmoi se tregjet financiare e rritën besimin për ekonominë dhe stabilitetin financiar të këtyre vendeve.
Me sa duket, “kriza e koronavirusit” po e rrisjell në vëmendje këtë recetë shpëtuese. Përballë presioneve dhe detyrimeve të “faturës së jashtëzakonshme financiare për përballimin e krizës po shtrohet dhe pyetja : a kanë vendet e prekura, qofshin këto vende të pasura, në zhvillim, apo të varfëra, mundësi dhe hapësira të pakufizuara për të mobilizuar shuma kaq të mëdha monetare?”. Pozicioni “pavarësisht se sa kushton” nënkupton se tani nuk është koha për llogaritjen e shpenzimeve, por për mobilizimin e gjithshkaje që është e mundur si burime financiare e monetare … është koha për të gjetur e përdorur cdo lloj mundësie e burimi financiar”. Recetat e “vjetra” klasike e neoklasike nuk duket se janë të mundshme e të mirëpritura. Është mjaft e vështirë, thujase e pamundur që në këtë kohë të flitet për rritjen e taksave apo krijimin e taksavetë reja “koronavirus”, shkurtimin e shpenzimeve buxhetore, kontrollin e inflacionit, zvogëlimin e Shtetit dhe ndërhyrjes së tij në ekonomi, zgjerimin e privatizimeve dhe sektorit privat, aftësinë e tregjeve për tu vetërregulluar, etj.
E vetmja gjë që mbetet është rruga e marrjes borxh në tregjet financiare dhe shtimin e nivelit të borxhit publik të cdo vendi. Për vendet me nivel të ulët të borxhit publik ose ekonomi të fuqishme produktive rritja e tavanit të borxhit publik është “e suportueshme”, aq më tepër që një pjesë e tyre, në këto momente janë “të favorizuara” sepse mund të marrin borxh të ri afatgjatë me interesa negative, ndërsa për vendet me ekonomi të dobëta dhe borxh publik të lartë, sic është dhe Shqipëria, shtimi i borxhit përtej disa limiteve të arsyeshme, mund të ketë pasoja negative afatshkurtër dhe afatgjatë duke u bwrw njw “klient problematik në tregjet financiare ndërkombëtare”.
Në javët dhe muajt në vazhdim, “tregjet financiare mund të bëhen shumë penalizuese në lidhje me normat e interesit të dhënies së borxheve,në funksion të besueshmërisë dhe aftësisë paguese të vendeve që kërkojnë borxh në tregjet ndërkombëtare”. Rritja e normave të interesit, do të ishte një peshë akoma më e rëndë e borxhit publik mbi buxhetin dhe ekonominë. Qëndrimit “pavarësisht sa do kushtojë”, po i kundërvihet argumenti se “borxhi publik mund të rritet, por jo me cdo cmim … ose indiferent kundrejt cmimit të tij”.
Në këto kushte, dilemat dhe kërkimi i zgjidhjeve efektive “por dhe të mundshme” sa vijnë dhe shtohen. Vende të vecanta po e shtojnë kërkesën për borxh të ri, si në tregjet ndërkombëtare ashtu dhe në tregjet e brendshme, BE-ja dhe Eurozona po shkojnë drejt emetimit të një huaje të re “Coronavirus bond” që është një “një borxh solidariteti dhe shpërndarje risku ndërmjet vendeve europiane”, BQE që zbaton politikën monetare në Eurozonë, nëpërmjet operacioneve të “lehtësimit sasior”, njofton se është e gatshme të blejë borxhin publik të vendeve anëtare në një shumë prej qindra miliardë euro. Sipas mjaft ekspertëve financiarë, “ky kooperim ndërmjet politikës buxhetore dhe asaj monetare, me bankën qëndrore që ble borxhin e vendeve të ndryshme, është i pranueshëm në situata të jashtëzakonshme krize apo gjendje lufte, ku Shtetet vetëm me buxhetet e tyre e kanë të pamundur ta përballojnë krizën … për momentin duket se nuk ka zgjdhje të tjera”.
Një tjetër ide apo rrugëzgjidhje që po artikulohet shpesh është dhe ajo e “monetarizimit të borxhit”, e famshmja “prerja dhe hedhja në qarkullim e kartmonedhave të reja, cka nënkupton “konvertimin e borxhit në monedha të reja”. Natyrisht, kjo nuk është “një zgjidhje e re apo e panjohur”. Ekonomistët, politikanët dhe bankierët janë prej një kohe të gjatë në një debat të ashpër në lidhje me përdorimin e këtij instrumenti, qoftë dhe në kohë krizash ekstreme si kjo e koronavirusit. Edhe në Shqipëri, në debatin publik e politik ka zëra ekspertësh e politikanësh që po propozojnë përdorimin e monetarizimit të borxhit nëpërmjet prerjes së re të monedhës si një instrumentet dhe mundësitë për të përballuar dhe konfrontuar krizën. Sa është e mundur dhe domosdoshme një masë e tillë nga Banka e Shqipërisë?
Fillimisht, sidomos për ata që nuk janë specialistë të sferës ekonomike, financiare e monetare, mendoj se ky term apo kjo metodë ka nevojë të sqarohet pak më shumë në thelbin dhe përmbajtjen e saj. Ky term përdoret për përcaktimin e të paktën dy proceseve të ndryshme. Nga një këndvështrim më teorik, “monetarizimi i borxhit nënkupton faktin kur një Shtet, nëpërmjet bankave qëndrore printon direkt monedhë të re për të plotësuar nevojat e tij financiare, në vend që të marrë borxh apo të emetojë bonde thesari në tregjet e brendshme apo të jashtëme”. Ky term është zgjeruar në kuptimin e tij edhe në përshkrimin e blerjes së borxhit publik nga bankat qëndrore nën optikën e financimit të Shtetit apo qeverisë.
Sa mundësi apo “dëshirë ka Shqipëria dhe Banka e Shqipërisë ti drejtohet një opsioni të tillë?
Mendoj se varianti i parë, ai i printimit direkt të parave të reja për të plotësuar nevojat financiare të buxhetit duhet përjashtuar tërësisht si ide apo mënyrë veprimi. Për Milton Friedman, “ky lloj operacioni dëshmon për Shtete të papërgjegjshme, me pasoja negative ekonomike të paparashikueshme”, ndërkohë që kjo lloj politike është e ndalur nga traktate europiane edhe për BQE apo Bankat Qëndrore të vendeve të vecanta. Rreziku më i madh është rritja e pakontrolluar e inflcionit, dmth, rritja e cmimeve dhe ulja e fuqisë blerëse.
Ndërsa versioni i dytë, ai i blerjes së një pjese të borxhit publik apo privat nga Banka e Shqipërisë në kuadër të politikave specifike jo-konvencionale, mund të jetë një opsion rezervë i “minutës së fundit”, nëse situata e krizës do zgjasë dhe do agravohet shumë, dhe gjendja e likuiditetit në sistem do shfaqë probleme serioze, apo do të dalë si problem kontrolli i kurbës së normave të interesit, në emër të nxitjes së kreditimit dhe uljen e kostos së shërbimit të borxhit.
