Fëmijët e parë që panë atë gjë të errët e të paqartë, e cila afrohej atje tutje në det, patën iluzionin se ishte një barkë armike. Më pas, kur panë se nuk kishte flamur dhe as direk, menduan se ishte një balenë. Po, kur ajo biná qëndroi e palëvizur në plazh dhe, pasi i hoqën lëmishtet e rrënjishtat me alga, pejzat e meduzave dhe mbetjet e gjërave të detit që mbante përsipër, vetëm atëherë panë se qenkësh një i mbytur.
Luajtën me të tërë pasditen, duke e mbuluar e zbuluar me rërë, derisa dikush i pa rastësisht dhe dha alarmin në fshat.
Njerëzit që e çuan deri te shtëpia më e afërt thanë se qenkësh më i rëndi i gjithë të vdekurve që kishin parë, i rëndë sa një kalë, dhe thanë se ndoshta bënte kohë që endej i mbytur në det dhe ujët do t’i kishte hyrë deri në palcë. Kur e shtrinë për sheshi, vunë re se qenkësh shumë më i madh nga njerëzit e tjerë, i madh sa mezi e futën brenda, por menduan se ndoshta disa të mbytur paskëshin aftësinë për të vazhduar të rriteshin edhe pas vdekjes. Mbante aromë deti dhe vetëm forma e tij të lejonte të mendoje se ishte kufoma e një qenieje njerëzore, sepse lëkura ishte veshur me një koracë ndalku dhe balte.
Nuk u desh t’ia pastronin fytyrën për të marrë vesh se ishte një i vdekur i huaj. Fshati kishte thuaj nja njëzet shtëpi mbuluar me rrasa, me oborre shtruar me pllaka dhe pa lule, të shpërndara në skajin e një kepi shkretinor. Toka ishte aq e varfër dhe e zhveshur sa nënat gjithmonë kishin frikë se mos ua rrëmbente era fëmijët, madje edhe ata pak të vdekur që kishin pasur ndër vite u ishte dashur t’i hidhnin nga shkëmbi. Deti ishte i urtë e bujar me ta; të gjithë burrat e fshatit mund t’i nxinin shtatë barka. Kështu që, kur gjetën të mbyturin, mjaftoi t’i hidhnin një sy njëri-tjetrit për të marrë vesh se ishin gjallë të gjithë.
Atë natë asnjë nuk doli në det për punë.
Ndërkohë që burrat u interesuan, nëse mungonte njeri në fshatrat fqinje, gratë po kujdeseshin për të mbyturin. Ia hoqën baltën me shtupa gjineshtre, ia pastruan flokët nga lëmyshqet e detit dhe ia hoqën ndalqit me mjetet që përdornin për të kruajtur luspat e peshqve. Ndërsa po bënin këto, vunë re se ato qenë bimësi oqeanesh të largëta e ujërash të thella dhe rrobat e tij qenë bërë fërtele, sikur të paskësh udhëtuar nëpër labirinte koralesh. Po ashtu, dukej sikur i qëndronte vdekjes kryelartë, ngaqë nuk kishte pamjen e shkretuar të të mbyturve të tjerë të detit, as çehrenë hallemadhe e të pështirosur të të mbyturve të lumenjve. Ama, vetëm pasi e mbaruan së pastruari, u bindën se ç’lloj njeriu ishte i mbyturi. Dhe atëherë mbetën pa frymë. Ai qenkësh më i gjati, më i forti, më mashkulli dhe më i armatosuri burrë që kishin parë ndonjëherë në jetë. Madje, sa më shumë e shikonin, aq më shumë nuk u besonin syve.
Nuk gjetën dot në fshat ndonjë shtrat aq të madh për ta shtrirë dhe as ndonjë tryezë aq të fortë që ta mbante gjatë përgjimit. Nuk i bënin asnjë palë pantallona feste të burrave më të gjatë të fshatit, asnjë këmishë të diele nga më të mëdhatë dhe as ndonjë palë këpucë të mira. Atëherë, të magjepsura nga përmasat dhe bukuria e tij dhe që ai të vazhdonte të ishte një i vdekur dinjitoz, gratë vendosën t’i qepnin një palë pantallona me copë vele barke dhe një këmishë endur me fije kërpi, nga ato që bëhen vetëm për nuset. Ndërsa po qepnin të ulura në formë rrethi, duke e soditur meitin pikë më pikë, u dukej sikur era nuk paskësh qenë kurrë më e fortë e as Karaibet nuk paskëshin qenë kurrë aq në ankth si atë natë, dhe u shkonte në mendje se kjo kishte të bënte me të vdekurin.
Mendonin se, po të kishte jetuar ai burrë madhështor në fshatin e tyre, shtëpia e tij duhet t’i kishte dyert më të mëdha, tavanin më të lartë e dyshemenë më të fortë, dhe armatura e shtratit të tij do të kishte qenë me shtroje druri të skalitur e me këmbë të hekurta, ndërsa gruaja e tij do të kishte qenë më e lumtura. Mendonin se duhet të ishte me aq autoritet sa do t’i nxirrte peshqit nga deti vetëm duke i thirrur ata në emër, dhe se do të ishte aq këmbëngulës në punë sa do t’i bënte të shpërthenin burimet edhe midis gurëve më të shkretë e do të kishte mundur të mbillte lule edhe në shkëmbinjtë më të egër. Fshehtas, e krahasuan me burrat e tyre, duke menduar se ata, për një jetë të tërë, nuk paskëshin qenë të aftë të bënin atë që ai do ta kishte bërë vetëm në një natë, dhe përfunduan duke i përbuzur ata nga thellësitë e zemrës së tyre, si qeniet njerëzore më të krupshme e më të mjera mbi këtë tokë.
Ashtu të humbura, me fantazinë e tyre endeshin nëpër labirinte të tilla, ndërkohë që njëra prej grave, e cila, duke qenë më e vjetra ndër to, e kishte soditur të mbyturin me më pak pasion se keqardhje, psherëtiti e tha:
– E paska fytyrën për ta quajtur Estevan.
Ishte e vërtetë. Shumicës së tyre i mjaftoi për ta parë edhe një herë dhe për të kuptuar se nuk mund t’i vije emër tjetër. Disa më kryeneçet, që ishin më të rejat, ëndërronin që, pasi ta vishnin e ta shtrinin midis luleve, me këpucët e lustruara, do të ishte më mirë ta quanin Lautaro. Por ky qe një iluzion i kotë. Copa e velës nuk mjaftoi, kështu që pantallonat, të prera keq dhe të qepura edhe më keq, i rrinin të ngushta, ndërsa fuqitë e fshehta të zemrës së tij bënin që t’i zbërtheheshin kopsat e këmishës.
Pas mesit të natës kuja e erës u dobësua dhe deti sikur ra në dremitjen e mallkuar. Heshtja i mori me vete dyshimet e fundit: ishte Estevani. Gratë, që tashmë e kishin veshur, e kishin krehur, i kishin prerë thonjtë dhe i kishin rruar mjekrën, nuk mundën ta mposhtnin një drithërimë keqardhjeje, kur u desh ta linin të shtrirë përtokë. Qe pikërisht atëherë kur kuptuan se ç’fatkeqësi do ishte, nëse ai trup i pazakontë do të arrinte të prishej pas vdekjes. Ato mendonin se ai paskësh qenë i dënuar tërë jetën të kalonte brinjas nëpër dyer, të përplasej e të lëndohej nga trarët e shtëpisë, të qëndronte në këmbë gjatë vizitave, pa ditur ç’të bënte me ato duart e tij të njoma, ngjyrë trëndafili, si gafore deti, ndërkohë që e zonja e shtëpisë kërkonte karrigen më të fortë dhe, e trembur për vdekje, i lutej, ulu këtu, Estevan, të lutem, ndërsa ai, i mbështetur për muri, duke buzëqeshur, thoshte, mos u shqetësoni, zonjë, jam mirë kështu; dhe ashtu, me thembrat e këmbëve të zbuluara dhe shpatullat të përcëlluara, përsëriste të njëjtën gjë në çdo vizitë që bënte, mos u shqetësoni, zonjë, jam mirë kështu, vetëm e vetëm se i vinte turp mos prishte karrigen; dhe ndoshta pa e ditur fare se ata që i thoshin, mos ik Estevan, prit sa të bëhet kafja, ishin po ata që më pas pëshpëritnin, shyqyr që na iku ky kataná torollak, sa mirë që na u shporr ky bukurosh budalla.
Ja, këto gjëra mendonin gratë përpara të mbyturit, një çikë para se të gdhihej. Më vonë, kur i mbuluan fytyrën me një shami për të mos e bezdisur drita, kuptuan se ai kishte vdekur përgjithmonë dhe se tani ishte aq i pambrojtur e aq i ngjashëm me burrat e tyre, sa iu hapën buromat e zemrave dhe u rrodhën lotët çurg. Ajo që filloi vajin ishte një nga më të rejat mes tyre. Të tjerat, të ulura pranë e pranë, ia dhanë me psherëtima për të kaluar në rënkime, pastaj në ngashërime, derisa nuk e mbajtën dot dëshirën për të qarë me kuje, sepse i mbyturi sa vinte e bëhej më shumë Estevan; kështu që ato e qanë aq shumë sa thua që i ziu Estevan paskësh qenë burri më fatzi, më i urtë e më i gjindshëm, mbi këtë tokë. Kur burrat e tyre u kthyen e dhanë lajmin se i mbyturi nuk ishte nga asnjë prej fshatrave fqinj, ato ndien një lloj zbrazësie ngazëllimi midis lotëve, dhe hoqën në zemër e thanë:
– Shyqyr Zotit, qenka yni!
Burrat besuan se ato tepri ndjenjash nuk ishin veç mendjelehtësi grash. Të lodhur nga kërkimet torturuese gjatë natës, e vetmja gjë që donin ishte të shpëtonin nga bezdia e të huajit para se të lindte dielli i fortë i asaj dite furrë, ku nuk laliste pikë ere. Stisën një vig me mbetje direkësh e traversa velash dhe e forcuan me kallume që të mbante peshën e trupit, deri te bregu shkëmbor. Deshën t’i lidhnin te këmbët një çengel barke që të fundosej me lehtësi në thellësitë më të mëdha të detit, ku peshqit janë të verbër dhe zhytësit vdesin prej nostalgjie, në mënyrë që rrymat e këqija të mos e kthenin më në breg, siç pat ndodhur me trupat e tjerë. Por, sa më shumë që nxitoheshin ata, aq më shumë gratë humbitnin kohë me gjërat e tyre. Vinin vërdallë si pulat, duke kërkuar nuska deti nëpër sëndukët e tyre, disa duke u ndalur aty-këtu, sepse donin t’i vendosnin të mbyturit hajmalitë e erës së mirë, ca të tjera, atje më tej, ngulmonin t’i mbërthenin në dorë një busull, dhe në fund të gjitha këtyre, bën tutje, o grua, lëviz se po na shtrëngon, a nuk e shikon se po na hedh mbi të ndjerin; burrat, me dyshim të madh për gjithë ato xhingla-mingla, nisën të qahen, çne tërë ato hekurishte prej altari madhështor për një të huaj, sepse, me gjithë ato çikërrima dhe sidomos me ushqimet që po i çonin përsipër, do ta shqyenin peshkaqenët, por ato vazhdonin të thurnin me shtiza edhe më relikte e rraqe, duke ardhur vërdallë e duke u penguar, ndërsa hiqnin në zemër, ngaqë nuk kishin më lot; burrat mbaruan së dërdëllituri për tërë atë potere koti, për një të vdekur, për një të mbytur që s’ishte i askujt, për një mish të ftohtë të qelbur.
Njëra nga gratë, e prekur në sedër nga gjithë ajo pafytyrësi e burrave, ia hoqi meitit shaminë nga fytyra: atëherë ata shtangën në vend.
Ishte Estevani. Nuk u desh thënë përsëri që ta njihnin. Nëse do t’u kishin thënë se qe Sir Walter Raleigh*, mbase edhe ata do të qenë habitur nga theksi i tij prej gringoje, nga papagalli i tij mbi supe dhe nga pushka me strall që mbante për të vrarë kanibalët, por Estevan mund të jetë vetëm një në botë, dhe ja ku ishte i shtrirë si një qefull, pa këpucë, me ca pantallona gjysmake dhe me ca thonj si kthetra të gurta që mund t’i priteshin vetëm me satër. Mjaftoi t’i hiqnin shaminë nga fytyra për të vënë re se ishte i turpëruar, se nuk ishte faji i tij që ishte aq i madh, aq i rëndë dhe aq i bukur, dhe, po ta kishte ditur se do t’i ndodhte kjo, do të kishte kërkuar një vend më të fshehtë për t’u mbytur, me gjithë mend, edhe unë, po të kisha qenë, do të kisha lidhur në qafë një spirancë me një rrip të fortë, dhe fare lehtë, do të isha vërvitur nga shkëmbinjtë, që të mos e mbaja në qafë këtë dreq të vdekuri, që të mos bezdisja askënd me gjithë këtë kufomë të qelbur që nuk ka të bëjë fare me mua. Kishte aq vërtetësi në mënyrën e tij të të qenit, sa edhe burrat më mosbesues, ata të cilëve u dukeshin të hidhura netët e hollësishme të detit, teksa trembeshin mos gratë e tyre do të lodheshin duke ëndërruar me ta dhe do të nisnin ëndërronin me të mbyturit, madje, edhe ata më të fortët, u dridhën deri në palcë nga sinqeriteti i Estevanit.
Kësisoj, i bënë varrimin më madhështor që mund të jetë marrë me mend për një të mbytur të gjetur. Disa gra që kishin shkuar për të kërkuar lule në fshatrat fqinje u kthyen me ca gra të tjera, të cilat nuk i besonin ato që u kishin treguar, ama, kur e panë me sytë e tyre të vdekurin, shkuan pastaj për lule të tjera dhe sollën më shumë lule; kështu që u grumbulluan aq shumë lule dhe aq shumë njerëz sa ishte e vështirë të çaje përpara. Në çastin e fundit, atyre u erdhi keq që ta kthenin përsëri jetim në ujë, prandaj i zgjodhën një baba e një nënë, midis më të mirëve, ndërsa të tjerët u bënë vëllezër, ungjër e kushërinj të tij, kështu që, përmes tij, të gjithë banorët e fshatit u bënë farefis me njëri-tjetrin. Disa marinarë, që dëgjuan kujet e tyre së largu, humbën drejtimin, dhe më vonë u mor vesh që njëri qe lidhur te direku kryesor, duke kujtuar kështu përrallat e lashta të sirenave. Ndërkohë që po diskutohej se kush do ta kishte nderin për ta mbajtur mbi shpatulla të mbyturin përgjatë rrëpirës shkëmbore, burrat dhe gratë, për herë të parë, vunë re mjerimin e rrugëve të tyre, shkretimin e oborreve të tyre dhe varfërinë e ëndrrave të tyre, përballë madhështisë dhe bukurisë së të mbyturit të tyre. Dhe e lëshuan pa spirancë, që të kthehej prapë, po të donte e kur të donte, dhe të gjithë mbajtën frymën gjatë atij fragmenti shekujsh që zgjati rënia e trupit, deri poshtë në humnerë.
Nuk u desh ta shihnin njëri-tjetrin në sy, për të marrë vesh se tashmë nuk ishin më të plotë dhe as nuk do të ishin më kurrë. Por gjithashtu kuptuan se aty e tutje gjithçka do të ishte ndryshe, se shtëpitë e tyre do t’i kishin dyert më të mëdha, çatitë më të larta, dyshemetë më të forta, në mënyrë që kujtimi i Estevanit të hynte e të dilte lirshëm, pa u përplasur me trarët dhe që askush të mos guxonte të pëshpëriste në të ardhmen: vdiq edhe ai torollaku gjigant, sa keq, na la budallai i bukur, pasi ata do t’i pikturonin fasadat e shtëpive me ngjyra të gëzuara, për të përjetësuar kujtimin e Estevanit dhe do t’u binte kurrizi duke gërmuar për të gjetur ujë nëpër gurishte e për të mbjellë lule nëpër rrëpirat shkëmbore, që, në agimet e viteve të ardhshme, udhëtarët e anijeve të mëdha të zgjoheshin në mes të detit, të mbytur nga aroma e kopshteve, dhe kapiteni të zbriste nga kabina e tij me uniformën ceremoniale, me astrolabin e tij, me yllin polar dhe vargun me medaljet e luftës në gjoks dhe, duke treguar bregun e trëndafilave në horizont të Karaibeve, të thoshte në katërmbëdhjetë gjuhë: shikoni atje, ku era tani është aq e butë sa duket se ia ka marrë me gjumë poshtë shtretërve, atje ku dielli shkëlqen aq shumë sa lulet e diellit nuk dinë nga të kthehen, ja, atje është fshati i Estevanit.
(Përktheu nga spanjishtja Bajram Karabolli)
