Prof. Fatos Tarifa
Ditët e fundit flitet shumë për fillimin e një reforme të thellë në shërbimin diplomatik të Republikës së Shqipërisë, të ndërmarrë nga zëvendësministri për Europën dhe Punët e Jashtme, z. Gent Cakaj. Vetë ky i fundit e cilëson këtë një “iniciativë reformatore”. Me anën e saj synohet që t’i jepet fund “nepotizmit, klientelizmit politik dhe korrupsionit moral” në ministrinë që z. Cakaj drejton dhe në shërbimin e jashtëm.
Tingëllon shumë bukur! Music to my ears. Më në fund—fund Nepotizmit, fund Klientelizmit politik, fund Korrupsionit moral në shërbimin diplomatik të një shteti, që është ngritur e funksionon për afro tridhjetë vite mbi baza nepotizmi, klientelizimi e korrupsioni! Pa i luftuar këto “vese kulturore” dhe këto sëmundje endemike të vetë sistemit në administratën shtetërore dhe në gjirin e shoqërisë, kërkojmë tani t’i luftojmë ato në shërbimin e jashtëm. Uroj që të ndodhë! Por, çfarë nënkupton z. Cakaj me reformim të shërbimit diplomatik?
Reformë pa platformë
Deri më sot nuk kam lexuar dhe as kam dëgjuar të flitet për ndonjë platformë, mbi bazën e së cilës do të mund të reformohej ky shërbim jetik për Republikën tonë, siç ndodhi me reformimin e sistemit të arsimit të lartë, me reformën administrative apo me reformën në sistemin e drejtësisë. Asgjë që ka thënë zëvendësministri Cakaj për reformimin e shërbimit të jashtëm deri këtë çast nuk “bie erë reformë”. “Reforma Cakaj” konsiston thjesht në largimin, ose në shkarkimin nga detyra të një pjese të personelit diplomatik apo konsullor në misionet përfaqësuese të Shqipërisë jashtë vendit, për shkak se emërimet e tyre ose kanë qenë “emërime nepotike”, ose janë bërë “jashtë kritereve të pranimit në shërbimin diplomatik” nga ministrat e jashtëm para tij.
Këtij argumenti, z. Cakaj i ka veshur një lëvozhgë narrative politike, që s’është aspak diplomatike, duke na thënë se “Shqipëria nuk është e miqve, nuk është e kushërinjve politikë apo klaneve e krushqive të kujtdoqoftë, por është e të gjithëve, pa dallim, dhe meriton të përfaqësohet nga më të dalluarit”. Kjo narrativë dhe procedurat e shkarkimit nga detyra, ose të transferimit të diplomatëve nuk janë substanciale. Fjalët janë thjesht kaq—fjalë—dhe procedurat janë thjesht procedura. Respektimi i tyre nuk kërkon ndonjë reformë në shërbimin e jashtëm, por thjesht kërkon zbatimin e Ligjit për Shërbimin e Jashtëm dhe të kritereve që përcakton ai për rekrutimin në këtë shërbim.
Ka edhe diçka tjetër shqetësuese në mentalitetin e këtij zëvendësministri të jashtëm, që lidhet me mënyrën se si e kupton ai raportin mes titullarit të shërbimit diplomatik dhe punonjësve të këtij shërbimi. Z. Cakaj është shprehur publikisht se: “Kam vendosur të shkëpus marrëdhënien me një pjesë të punonjësve që nuk përmbushin as kushtet ligjore, as kushtet minimale profesionale për kryerjen e detyrës”. Një deklaratë e tillë shpreh një mentalitet rural, paramodern, që bie ndesh me parimin weberian të organizimit e të funksionimit të administratës në një shtet modern, mbështetur mbi kritere racionale-legale. Marrëdhëniet e titullarit të ministrisë së jashtme me punonjësit e shërbimit diplomatik nuk janë marrëdhënie personale, që i pari mund t’i shkëpusë në mënyrë të njëanshme, voluntariste, thjesht me vullnetin e tij (dhe për arsyet e tij); ato janë marrëdhënie institucionale dhe rregullohen—lidhen e zgjidhen—në mënyrë institucionale, që do të thotë në mënyrë të ligjshme e joarbitrare.
Reformë pa substancë
“Reformës” së zëvendësministrit Cakaj i mungon një substancë, një thelb racional, i shprehur dhe i argumentuar qartë, që do ta legjitimonte atë. Artikulimi më i plotë që kam dëgjuar prej tij deri në momentin që shkruaj këto radhë është ky formulim absurd: “Ministria e Punëve të Jashtme, ndonëse është përfaqësuesja dhe artikuluesja e interesave të brendshme të Shqipërisë, nuk mund të shkëputet as sesi nga përgjegjësia për llogarinë e brendshme që duhet të japë për zhvillimet e jashtme”. Edhe pse nuk jam në gjendje ta kuptoj se çfarë ka dashur të thotë z. Cakaj me këtë lëmsh tautologjik fjalësh, shpresoj që ai të ketë dashur të thotë atë çka unë e kam formuluar 20 vite më parë, se “politika e jashtme më e mirë për Shqipërinë do të ishte një politikë e brendshme e mirë”. Me këtë, në kontekstin në të cilin shkruaj sot, dua të them se asnjë reformë në shërbimin e jashtëm të Shqipërisë nuk mund të kryhet e të ketë sukses nëse nuk reformojmë mbarë shoqërinë shqiptare—në radhë të parë politikën e brendshme të këtij vendi.
Një ndër gjërat e dobishme që mund të bënte Ministria për Europën dhe Punët e Jashtme në kushtet e sotme të vendit tonë, si pjesë e përpjekjeve për të reformuar shërbimin diplomatik, do të ishte që, mbështetur mbi një strategji të qartë, të mund të përcaktonte rrugë e metoda efektive për të rritur rolin e diplomacisë publike, në mënyrë që të informojë e të influencojë opinionin e huaj publik, veçanërisht atë europian, mbi transformimet e mëdha që janë kryer në vendin tonë në këto tri dekada, pas përmbysjes së diktaturës së proletariatit, si dhe mbi vlera të tilla themelore humane, si pluralizmi, toleranca fetare, demokracia etj., të cilat duke u bërë dita-ditës pjesë e realitetit politik e shoqëror shqiptar, rezonojnë me vlerat e qytetërimit europian dhe me ato të komunitetit trans-Atlantik.
Për shkak të institucioneve shtetërore të dobëta, krizave të përsëritura politike dhe mungesës së herëpashershme të stabilitetit në vend, imazhi i Shqipërisë në vendet e Bashkimit Europian ka qenë e vazhdon të jetë, përgjithësisht, jo shumë pozitiv. Përmirësimi i këtij imazhi nuk është një gjë e lehtë dhe kërkon kohë. Imazhi i një vendi është si nami i njeriut. Imazhi negativ, ashtu si dhe nami i keq, është vështirë të ndryshohet. Në krye të dikasterit që merret me procesin e integrimit europian dhe me punët e jashtme të shtetit shqiptar, z. Cakaj ka detyra e përgjegjësi shumë më të mëdha e më substanciale për të përmbushur sesa kjo “iniciativë reformatore” që po trumbeton me zhurmë çdo ditë. Një diplomaci publike efektive e Ministrisë për Europën dhe Punët e Jashtme dhe e misioneve tona diplomatike nëpër botë, por kryesisht në vendet e Bashkimit Europian, është vetëm një prej tyre dhe kërkon imagjinatë dhe aftësi të zhvilluara diplomatike, të cilat nuk krijohen vetvetiu e nuk formohen thjesht duke zëvendësuar disa diplomatë me të tjerë.
Reformë pa proces
Një platformë reformuese në sektorin e shërbimit të jashtëm do të duhej të ishte një platformë shtetërore—e diskutuar, e konsultuar dhe e hartuar me shumë kujdes nga diplomatë dhe ekspertë në fushën e politikës së jashtme, të diplomacisë, të së drejtës ndërkombëtare, të marrëdhënieve e të institucioneve ndërkombëtare, si dhe nga intelektualët publikë më të shquar të vendit. Një platformë reformuese për shërbimin e jashtëm do të duhej patjetër të diskutohej e të miratohej nga disa komisione të Kuvendit të Shqipërisë—nga Komisioni për Politikën e Jashtme, Komisioni për Integrimin Europian dhe Komisioni për Sigurinë Kombëtare—dhe të votohej në Parlamentin e Shqipërisë me konsensusin e të gjitha forcave politike të vendit, e jo të mbështetej e të duartrokitej vetëm nga kreu i grupit parlamentar të Partisë Socialiste, Taulant Balla.
Si shprehje e interesave kombëtarë më jetësorë në fushën politike, social-ekonomike e të sigurisë, parimet themelore të politikës së jashtme, që përbëjnë shtyllat mbi të cilat ngrihet e duhet të reformohet shërbimi diplomatik, duhet të përcaktohen me konsensusin e të gjitha palëve e të respektohen prej tyre. Politika e jashtme e një vendi është një barrë dhe një përgjegjësi kolosale për t’u mbajtur vetëm nga Ministria e Jashtme, për të mos thënë nga një individ i vetëm, siç mund të kuptohen fjalët e z. Cakaj, në daljen e parë publike të tij në krye të atij dikasteri, në janar të këtij viti, kur pohoi—krejt pa inteligjencë—se, nën drejtimin e tij, “politika e jashtme e Shqipërisë nuk do të ndryshojë”.
Reformë pa një synim strategjik
Cili është synimi që kërkohet të arrihet me “reformën” e z. Cakaj? Që të largohen nga shërbimi diplomatik të paaftët, “miqtë”, “krushqit politikë” apo “klanet e kujtdoqoftë” (kjo duhet bërë dhe duhet bërë serioizisht) dhe të punësohen në këtë shërbim “më të dalluarit”? Po më tej? Ç’duhet bërë që politika e jashtme dhe shërbimi diplomatik të ndryshojnë për mirë?
Si qytetar i kësaj republike dhe si një ekspert i politikës së jashtme dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare, unë jam i interesuar të di se çfarë mendon zëvendësministri Cakaj për qëllimet strategjike afatmesme e afatgjata dhe për prioritetet e politikës së jashtme të vendit tonë, për pozitën gjeopolitike të tij në rajon, për marrëdhëniet e vendit tonë me Greqinë, me Serbinë, me Kosovën dhe zhvillimin e tyre në të ardhmen, si dhe për konjukturat gjeopolitike ndërkombëtare. Në përputhje me to, dëshiroj të di se çfarë objektivash strategjikë afatmesëm e afatgjatë mendon z. Cakaj se duhen formuluar, planifikuar e synuar të realizohen nga qeveria shqiptare, në veçanti nga ministria që atij i është besuar të drejtojë?
Formulimi i qëllimeve strategjike kërkon një vështrim të qartë strategjik dhe një perspektivë strategjike për zhvillimet e ardhshme, që t’u kushtojë vëmendje strategjike rrethanave të reja të krijuara në periudhën në të cilën jetojmë, rreziqeve strategjike (për të qenë në gjendje t’i shmangim), si dhe sfidave strategjike (për të qenë në gjendje t’i përballojmë ato). Z. Cakaj, ma ha mendja, e di se, në kohën e sotme po ndodhin ndryshime strategjike të rëndësishme, të cilat kërkojnë formulimin e koncepteve strategjike të reja dhe, mbështetur në to, konsiderata dhe analiza strategjike të informuara e largpamëse. Shqipëria ka nevojë për një mendim strategjik të kualifikuar, i cili të evidentojë nevojat strategjike të shoqërisë sonë, të parashtrohet sistematikisht në dokumente strategjikë shtetërorë të rëndësishëm, mbi bazën e të cilëve të merren vendime strategjike, që përcaktojnë drejtimet strategjike të politikës shtetërore dhe veprimet strategjike të qeverisë dhe, ipso facto, tërë veprimtarinë e Ministrisë për Europën dhe Punët e Jashtme. Të gjitha këto duhet të synojnë rritjen e shkallës së pavarësisë strategjike të vendit tonë nga kushtëzimet dhe qëndrimet voluntariste të shteteve të tjerë, si dhe të faktorëve të tjerë rajonalë e ndërkombëtarë.
Zëvendesministrin Cakaj nuk e kam dëgjuar të thotë asnjë fjalë për këto çështje substanciale të politikës së jashtme, që s’kanë të bëjnë me shkarkimin e diplomatëve apo heqjen e targave të automjeteve të konsujve të nderit.
Reformë pa reformatorë
Së fundmi, me të drejtë mund të pyesim: Kush do e bëjë reformën në shërbimin e jashtëm? Urdhërat, vendimet, udhëzimet e zëvendësministrit? Çdo reformë, përveçse kërkon një platformë të qartë, një proces vendimmarrës dhe synime të realizueshme, kërkon edhe njerëz reformatorë. Z. Cakaj thotë se këta janë “më të dalluarit”. Por kush i dallon dhe i zgjedh më të dalluarit? “Ekselenca” e tyre? Këtë kriter e përmbushin mijëra vetë—dhe jo vetëm nga radhët e atyre që janë njëzetë ose tridhjetë vjeçarë. Ekselenca është një term kaq relativ dhe kaq shumë i shpërdoruar te ne, sa me të mund të abuzohet pa fund. Unë druaj se ndër ata që janë “ekselentë”, më ekselentët, ata të vërtetët, do të mbeten jashtë sistemit të shërbimit diplomatik, sikurse ka ndodhur sa e sa herë në dikasterë të tjerë. Te ne, Miku dhe Interesi janë institucione shumë herë më të rëndësishëm sesa ligji, dhe klientelizmi triumfon më lehtë sesa meritokracia.
Por, edhe nëse supozojmë se në shërbimin e jashtëm të vendit tonë do të kemi, këtej e tutje, vetëm diplomatë të kualifikuar e të zotë, pra “më të dalluarit”, çfarë do bëjë me ta z. Cakaj, i cili, për hir të së vërtetës, ka një karrierë efemere në politikën shqiptare dhe, me çdo gjasë, nuk do të qëndrojë për shumë kohë në detyrën që i është ngarkuar? Çfarë do të reformojë ai në shërbimin diplomatik shqiptar dhe si konkretisht do ta bëjë këtë?
Pikëpyetjet janë të mëdha, ndërsa arsyet për të qenë skeptikë janë të shumta. Studentët “ekselentë” që kërkohet të punësohen në shërbimin e jashtëm nuk mund ta reformojnë sistemin. Notat 9-ta dhe 10-ta që ata kanë marrë në shkollë përkthehen në njohuri dhe në aftësi diplomatike; ato nuk janë përvojë dhe as talent diplomatik. Refoma nuk bëhet me nota të mira, aq më tepër kur notat në shkollë, ashtu si votat në zgjedhje, në Shqipëri, ende vazhdojnë të shiten e të blihen.
***
Nga sa është shprehur publikisht deri më sot, vetë z. Cakaj nuk duket se mund të jetë një reformator i sistemit të shërbimit diplomatik, por thjesht një administrator që merret me lëvizje të personelit diplomatik e atij konsullor që kanë plotësuar kohën e shërbimit në një mision jashtë vendit, ose që janë emëruar jashtë kritereve profesionalë, si dhe me heqjen e targave diplomatike automjeteve të konsujve të nderit në vendin tonë. Por këto nuk janë reformë dhe me këto, askund në botë, nuk merret titullari i ministrisë së jashtme. Me keto punë merren Drejtoria e Burimeve Njerëzore dhe Drejtoria e Protokollit të Shtetit. Një “reformë” e tillë nuk është veçse një term tjetër për të thënë “rutinë”./Dita
